Kto z nas nie zetknął się z ospą wietrzną, często znaną pod pospolitym określeniem „wiatrówki”? Często w społeczeństwie funkcjonuje przekonanie, że jest to banalna infekcja wieku dziecięcego, którą każdy musi przebyć. Ba, nawet w tym celu nieodpowiedzialni ludzie organizują tak zwane „ospa-party”, by uodpornić swoje pociechy. Czy jednak ospa wietrzna to rzeczywiście łagodna choroba? Czy znane jest jakieś leczenie i profilaktyka ospy wietrznej? Jakie mogą być jej powikłania?
Od wirusa do powikłań – kluczowe fakty i mechanizmy infekcji”
Garść suchych faktów: wywołujący ospę wietrzną wirus ospy wietrznej/półpaśca (VZV, HHV-3) należy do rodziny Orthoherpesviridae, podrodziny Alphaherpesvirinae, rodzaju Varicellavirus. Jego materiałem genetycznym jest dwuniciowe DNA, a jedynym rezerwuarem i gospodarzem jest człowiek. Pierwotne zakażenie wirusem ospy wietrznej/półpaśca daje rozmaicie nasilone objawy ospy wietrznej, po której patogen ulega dożywotniemu utajonemu zakażeniu latentnemu w neuronach zwojów krzyżowych. Jego reaktywacja jest przyczyną ograniczonego zakażenia pod postacią półpaśca.
Przeczytaj także: Bostonka: objawy, przebieg, leczenie
Ospa wietrzna: drogi przenoszenia i skutki infekcji
Ospa wietrzna / półpasiec przenosi się z człowieka na człowieka przede wszystkim drogą kropelkową lub wraz z płynem ze zmian skórnych lub poprzez bezpośredni kontakt. Wirus dostaje się do górnych dróg oddechowych, gdzie namnaża się w komórkach błon śluzowych oraz migdałkach. Następnie przedostaje się do krwiobiegu powodując wiremię pierwotną.
Wtórna wiremia pojawia się 10-21 dni po namnożeniu się wirusa w układzie siateczkowo-śródbłonkowym, co objawia się zajęciem skóry oraz błon śluzowych i pojawieniem się charakterystycznych wykwitów skórnych. Zakaźność dla otoczenia pojawia się od 24 do 48 godzin przed wystąpieniem wysypki. Może trwać do przyschnięcia pęcherzyków (średnio 7 dni).
U osób z zaburzeniami odporności może dojść do przedłużenia się wiremii, co skutkuje uogólnionym rozsiewem wirusa do płuc, wątroby i ośrodkowego układu nerwowego. Do grupy zwiększonego ryzyka ciężkiego przebiegu choroby należą przede wszystkim pacjenci onkologiczni, poddani terapii immunosupresyjnej, zakażeni HIV oraz noworodki.
Ospa wietrzna: powikłania i ryzyko
Najczęstszymi powikłaniami jakie powodować może ospa wietrzna są wtórne nadkażenia bakteryjne zmian skórnych, które mogą prowadzić do poważnych powikłań ropnych. Po wygojeniu zmiany te mogą pzostawiać szpecące blizny. Najczęstszymi czynnikami etiologicznym są wówczas gronkowiec złocisty Staphylococcus aureus i paciorkowiec ropotwórczy Streptococcus pyogenes.
Do najgroźniejszych powikłań zalicza się śródmiąższowe ospowe zapalenie płuc, które rozwija się u 3-16% chorych na ospę wietrzną. Powikłanie to występuje częściej u osób dorosłych, zwłaszcza wśród ciężarnych i palaczy tytoniu. Zdarzają się także powikłania neurologiczne, szczególnie u dzieci pod postacią zapalenia mózgu (1-2 na 10 000 przypadków) oraz zespołu ataksji móżdżkowej (1 na 4 000 przypadków).
Rzadziej rozwija się zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, a jeszcze rzadziej zapalenie mózgu, które może pozostawić trwałe następstwa, takie jak upośledzenie słuchu, napady drgawek, porażenia ruchowe i inne ubytki neurologiczne. Zakażenie VZV u seronegatywnej matki wiąże się natomiast z ryzykiem transmisji wirusa na płód i wystąpieniem zespołu ospy wrodzonej (Congenital Varicella Syndrome; CVS), opisanego pierwotnie w 1947 roku przez Charlesa Lyncha i Eugene Laforeta.
Prawdopodobieństwo zakażenia zarodka/płodu zależy od wieku ciąży i wynosi:
- w I trymestrze – 0,78%
- w II trymestrze – 1,87%
- w III trymestrze – nie skutkuje zakażeniem płodu
Zagrożenia zespołem wrodzonej ospy: skutki dla noworodka i perspektywy leczenia
Zespół ospy wrodzonej charakteryzuje się obecnością głębokich blizn na skórze, zniekształceniami lub hipoplazją kończyn, zaburzeniami ze strony ośrodkowego układu nerwowego. Może powodować: małogłowie, wodogłowie, upośledzenie umysłowe, drgawki, atrofię korowo-podkorową, wady oczu obejmujące zaćmę, zapalenie siatkówki i naczyniówki oraz małoocze. Często stwierdzana jest również niska masa urodzeniowa. Śmiertelność w przypadku CVS wynosi do 30% w ciągu pierwszego półrocza po urodzeniu.
Diagnoza infekcji wirusem ospy wietrznej/półpaśca
Diagnostyka zakażeń wirusem ospy wietrznej/półpaśca jest stosunkowo prosta, bowiem wysypka jest tak charakterystyczna, że zwykle umożliwia lekarzowi szybkie rozpoznanie zakażenia. Typowy zestaw objawów tworzą: pęcherzykowe wykwity, wielopostaciowość zmian, lokalizacja wysypki głównie na tułowiu i twarzy, zajęcie skóry owłosionej głowy oraz towarzyszący świąd i zmiany na błonach śluzowych unikatowe dla tej choroby. W przypadkach wątpliwych lub o szczególnie nietypowym lub ciężkim przebiegu (neuroinfekcje, podejrzenie ponownego wystąpienia ospy wietrznej, choroba ciężarnej) rozpoznanie można potwierdzić badaniami serologicznymi lub za pomocą technik biologii molekularnej.
Czytaj także: Odra na horyzoncie: wzrost przypadków i znaczenie szczepień
Skuteczna profilaktyka ospy wietrznej: historia i rozwój szczepionki
W profilaktyce swoistej ospy wietrznej używa się szczepionki opracowanej przez japońskiego naukowca, Michiaki Takahashiego w 1974 roku. Bazuje ona na atenuowanym szczepie Oka wirusa ospy wietrznej. Do prac nad nią skłoniły go w roku 1971 rodzinne doświadczenia związane z ciężką chorobą jego najstarszego syna, Teruyuki Takahashi. Badania te były niezwykle trudne, ale zostały uwieńczone sukcesem w 1973 roku, zaś w rok później szczepionka została dopuszczona do obrotu na terenie Japonii. W 1984 roku szczepionka ta została certyfikowana przez WHO jako najbardziej odpowiednia szczepionka przeciwko ospie wietrznej. Pierwotnie stosowany jednodawkowy schemat szczepień dawał ochronę na poziomie ok. 72%, gdzie w drugiej dekadzie XXI wieku wprowadzono drugą dawkę przypominającą szczepionki. Uaktualniony schemat szczepienia pozwolił na zwiększenie ochrony do poziomu 90-95%.
Ospa wietrzna – strategie leczenia
Leczenie ospy wietrznej zależy zarówno od wieku i sytuacji zdrowotnej pacjenta w momencie rozpoznania choroby. W młodszych grupach wiekowych, u dzieci z nieobciążonym wywiadem praktykuje się głównie leczenie objawowe. Leczenie to polega na łagodzeniu gorączki oraz odpowiedniej higienie zmniejszającej ryzyko bakteryjnych nadkażeń zmian skórnych. Zgodnie z aktualnymi zaleceniami nie ma uzasadnienia dla rutynowego stosowania miejscowego leczenia. W przypadku pacjentów powyżej 12 roku życia oraz osób ze zwiększonym ryzykiem ciężkiego przebiegu ospy wietrznej wskazane jest szybkie rozpoczęcie podawania acyklowiru w formie doustnej przez okres 5-7 dni. U pacjentów z obniżoną odpornością, często konieczne jest natomiast leczenie drogą dożylną w warunkach szpitalnych.
Piśmiennictwo:
Cohen J, Breuer J. Chickenpox: treatment. BMJ Clin Evid. 2015; 2015: 0912.
Gershon AA, Breuer J, Cohen JI i wsp. Varicella zoster virus infection. Nat Rev Dis Primers. 2015; 1: 15016.
Lamont RF, Sobel JD, Carrington D i wsp. Varicella-zoster virus (chickenpox) infection in pregnancy. BJOG. 2011; 118(10): 1155-62.