Meningokoki to popularna nazwa gatunku bakterii Neisseria meningitidis, które zwane są również dwoinkami zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Wśród 12 grup serologicznych meningokoków wyróżnionych na podstawie różnic w budowie polisacharydowej otoczki, ocenia się, iż na świecie niebezpieczne są serogrupy: A, B, C, W oraz Y. Najczęstszą grupą meningokoków występującą w Polsce są meningokoki grupy B, które stanowią około 60% zakażeń oraz meningokoki grupy C, zakażenia którymi wykazują w Polsce tendencję wzrostową. U pacjentów z najmłodszych grup wiekowych za rozwój zakażeń odpowiadają w znacznej większości przypadków meningokoki grupy B, z kolei wśród dzieci starszych i osób dorosłych, większe znaczenie mają meningokoki grupy C. Pozostałe serogrupy meningokoków występują w Polsce stosunkowo rzadko (serotypy Y i W135 to około 7% wszystkich zakażeń).
Meningokoki – jak wielu jest nosicieli?
Znacząca część populacji ogólnej jest nosicielami Neisseria meningitidis: ocenia się, że odsetek ten waha się w zakresie 2-25%. W zamkniętych środowiskach, jakimi są internaty, domy dziecka, domy studenckie czy koszary, wartości te są znacznie wyższe. Osiągają nawet 40-80%. U osób będących nosicielami, meningokoki kolonizują część nosowo-gardłową, nie wywołując przy tym objawów choroby. Bezobjawowi nosiciele pełnią jednak istotną rolę w rozprzestrzenianiu się bakterii w społeczeństwie.
Jak dochodzi do zakażenia?
Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową podczas kontaktu z osobą chorą lub bezobjawowym nosicielem. Bakterie Neisseria meningitidis łatwo przenoszą się na drugą osobę podczas odruchu kichania lub kaszlu. Odległość, która jest wystarczająca do rozprzestrzeniania się infekcji wynosi ok. 1 metra. Do zakażenia może również dojść poprzez bezpośredni kontakt z wydzieliną dróg oddechowych osoby zakażonej. Większość osób po kontakcie z meningokokami staje się ich bezobjawowymi nosicielami, gdzie nie rozwijają się u nich objawy choroby. Pewne znaczenie w procesie rozprzestrzeniania się Neisseria meningitidis w środowisku mają też inne czynniki, takie jak zanieczyszczenie powietrza, narażenie na dym tytoniowy czy infekcje górnych dróg oddechowych. Pogarszają one funkcjonowanie układu oddechowego, przez co ułatwiają wnikanie meningokoków.
Meningokoki – grupy ryzyka
Na zakażenie meningokokami narażeni są wszyscy, niezależnie od płci czy wieku. Jednak objawowa choroba występuje przede wszystkim u dzieci w wieku 1-5 lat oraz nastolatków i młodych dorosłych w wieku 16-21 lat. Do pozostałych grup ryzyka inwazyjnej choroby meningokokowej (IChM) zaliczane są:
- osoby z anatomicznym lub czynnościowym brakiem śledziony
- pacjenci z niedoborem składowych układu dopełniacza oraz przyjmujące przeciwciała monoklonalne blokujące aktywację składowych układu dopełniacza
- chorzy zakażeni HIV
- osoby podróżujące do regionów endemicznych występowania Neisseria meningitidis (region Afryki Subsaharyjskiej od Senegalu do Etiopii, Arabia Saudyjska).
Najbardziej niebezpieczną postacią zakażenia meningokokami jest inwazyjna choroba meningokokowa, która obejmuje zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub sepsę (posocznicę). Inwazyjna choroba menigokokowa należy wciąż do najgroźniejszych chorób zakaźnych człowieka, gdyż rozwija się bardzo szybko. Jest także obarczona wysoką śmiertelnością oraz ryzykiem trwałych powikłań. Śmiertelność w zakażeniach meningokokami sięga 10-12%, zaś wśród pacjentów, u których rozwinęła się posocznica wynosi nawet 50%. Każdego roku na świecie odnotowuje się ok. 1,2 mln przypadków inwazyjnej choroby meningokokowej, z których 135 000 prowadzi do zgonów. Na obszarze Unii Europejskiej, w tym i w Polsce, inwazyjna choroba meningokokowa jest chorobą stosunkowo rzadką. Na przestrzeni ostatnich lat, w związku z wprowadzeniem w wielu krajach powszechnych szczepień przeciw meningokokom obserwuje się trend obniżania zapadalności na inwazyjną chorobę meningokokową. Zapadalność na inwazyjną chorobę meningokokową w Polsce jest na niskim poziomie. W roku 2022 odnotowano 117 przypadków, a w roku 2023 stwierdzono 154 zachorowania.
Meningokoki – najczęstsze objawy
Najczęstszymi objawami charakteryzującymi inwazyjną chorobę meningokokową są:
- sztywność karku
- wymioty
- ból głowy
- wysoka gorączka
- nadwrażliwość na światło
- zaburzenia świadomości.
Po kilku godzinach od zakażenia może się także pojawić wywołana przez meningokoki wysypka wybroczynowa, która nie ustępuje pod wpływem ucisku. Początkowo ma ona postać plamisto-grudkową, która z czasem zmienia się w wysypkę krwotoczną. Należy podkreślić, że nie wszystkie opisane powyżej objawy muszą wystąpić u każdego chorego. Ich kolejność oraz nasilenie też mogą przebiegać odmiennie. Zakażenia Neisseria meningitidis są bardzo niebezpieczne również dlatego, że objawy infekcji początkowo mogą przypominać przeziębienie lub grypę. W przeciwieństwie do nich w przypadku inwazyjnej choroby meningokokowej stan chorego znacząco się pogarsza w przeciągu kilku godzin. Inwazyjna choroba meningokokowa może przyjmować postacie:
- ropnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych ze sztywnością karku, bólami głowy, drgawkami, wysoką gorączką, z zaburzeniami świadomości
- posocznicy meningokokowej, czyli bakteryjnego zakażenia krwi (sepsa meningokokowa). Piorunującym postaciom sepsy towarzyszą zmiany zatorowo-zakrzepowe wraz z wylewami do narządów wewnętrznych
- stosunkowo rzadkich zakażeń takich jak: zapalenia płuc, mięśnia sercowego, wsierdzia i osierdzia, septyczne zapaleń stawów czy zapalenia szpiku kostnego.
Ze względu na to, że zakażenie powodowane przez meningokoki najczęściej dotyka dzieci we wczesnym okresie życia, bardzo istotna jest obserwacja rodziców. U małych dzieci pierwszymi objawami może być nietypowe zachowanie: brak zainteresowania otoczeniem i apatia lub rozdrażnienie i niepokój. Większe dzieci jako pierwsze objawy zgłaszają i prezentują: gorączkę, ogólne złe samopoczucie, nudności, wymioty i ból mięśni. Zauważenie jakichkolwiek nowych objawów lub nagłego pogorszenia się stanu zdrowia dziecka jest wskazaniem do pilnej konsultacji z lekarzem.
Groźne powikłania
Powikłania po zakażeniu meningokokami są potencjalnie groźne i mogą trwale wpływać na zdrowie chorego. Ocenia się, że nawet u 20% pacjentów pojawiają się takie powikłania jak: utrata słuchu, zaburzenia rozwoju psychoruchowego czy drgawki. Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub sepsa mogą skutkować rozwojem padaczki, porażenia ruchowego lub częściowej martwicy kończyn, gdzie czasem niezbędne jest wykonanie jej amputacji lub przeszczepienia skóry. U dzieci, zakażenia Neisseria meningitidis i związane z nimi zaburzenia rozwoju umysłowego mogą stanowić przyczynę późniejszych trudności w nauce i problemów z koncentracją uwagi.
Rozpoznawanie
Rozpoznanie inwazyjnej choroby meningokokowej, szczególnie w jej początkowej fazie, jest stosunkowo trudne. Podstawę stanowi nadal dokładny wywiad lekarski. Przy podejrzeniu zakażenia meningokokami, klinicysta powinien zlecić wykonanie odpowiednich badań mikrobiologicznych, które mogą potwierdzić lub wykluczyć diagnozę. Pobiera się wówczas płyn mózgowo-rdzeniowy z nakłucia lędźwiowego oraz krew i surowica, a czasem także mocz lub wymaz z nosogardzieli. W przypadku braku wyhodowania patogenów w stosunkowo szybkim czasie, które mogą być odpowiedzialne za wywołanie zakażenia, zalecane jest przesłanie próbek klinicznych do Krajowego Ośrodka Referencyjnego ds. Diagnostyki Zakażeń Ośrodkowego Układu Nerwowego (KOROUN). Jest to szczególnie potrzebne w sytuacji, gdy pacjentowi podano antybiotyk przed pobraniem materiału do badań, co może utrudniać wyhodowanie i identyfikację bakterii. Badanie w ośrodku referencyjnym oferuje też wskazanie konkretnej grupy serologicznej Neisseria meningitidis.
Meningokoki a antybiotykoterapia
Niezależnie od zastosowania odpowiednich procedur diagnostycznych, przy podejrzeniu zakażenia meningokokami natychmiast wdraża się stosowną antybiotykoterapię empiryczną z użyciem cefalosporyn III generacji oraz wankomycyny. Po uzyskaniu wyników badań laboratoryjnych i mikrobiologicznej identyfikacji patogenu, wywołującego chorobę, podawane są antybiotyki w formie terapii celowanej. Postępowanie terapeutyczne jest uzależnione od stanu chorego i współwystępujących objawów: najczęściej niezbędne jest nawadnianie pacjenta oraz podaż leków działających przeciwobrzękowo i przeciwgorączkowo. Osobom z bezpośredniego otoczenia chorego, które były narażone na kontakt z meningokokami zalecana jest chemioprofilaktyka, która polega na podaniu najczęściej jednej dawki antybiotyku działającego na meningokoki.
Stosuje się w tym przypadku ryfampicynę, ceftriakson lub cyprofloksacynę. Zaleca się osobom, które miały ścisły kontakt, określany jako przebywanie przez co najmniej 4 godziny dziennie w tym samym pomieszczeniu albo bardzo bliski (całowanie, spożywanie potraw lub napojów z tych samych naczyń czy używanie tych samych sztućców) z chorym na inwazyjną chorobę meningokokową na 7 dni przed zachorowaniem. Chemioprofilaktyka powinna być wdrożona najlepiej w ciągu 24 godzin od kontaktu, a maksymalnie do tygodnia od kontaktu. Dodatkowo wszystkim osobom z kontaktu zaleca się również jak najszybsze zaszczepienie się przeciwko meningokokom.
Najskuteczniej chronią szczepienia
Szczepienia ochronne przeciwko meningokokom stanowią nadal najskuteczniejszą metodę zapobiegania zakażeniom Neisseria meningitidis. Obecnie w Polsce, szczepienia te nie są obowiązkowe, przez co nie są refundowane. Szczepienia zaleca się osobom z grup ryzyka wystąpienia inwazyjnej choroby meningokokowej, a więc: niemowlętom, młodzieży i młodym dorosłym. Ponadto osobom z niedoborami odporności oraz podróżującym do krajów zwiększonego ryzyka zakażeń meningokokowych. Na rynku dostępne są skoniugowane szczepionki przeciw meningokokom monowalentne lub poliwalentne oraz szczepionki białkowe przeciwko meningokokom serogrupy B.
Najczęściej zgłaszanymi działaniami niepożądanymi po podaniu szczepionek polisacharydowych i skoniugowanych są odczyny miejscowe (zaczerwienienie, obrzęk i ból w miejscu wstrzyknięcia) oraz łagodne reakcje ogólne (rozdrażnienie, senność, gorączka, ból mięśni kończyn, ból głowy, brak łaknienia). Objawy te pojawiają się w ciągu kilku pierwszych dni po szczepieniu i ustępują samoistnie bez konsekwencji dla zdrowia osoby zaszczepionej. Ryzyko wystąpienia poważnych reakcji jest niewielkie. Szczepionka białkowa przeciw meningokokom serogrupy B powoduje zazwyczaj wyłącznie łagodne odczyny niepożądane (niepokój, ból w miejscu wkłucia). Podawana dzieciom łącznie z innymi szczepionkami może zwiększać ryzyko wystąpienia gorączki, stąd zalecane jest jej podawanie podczas osobnej wizyty.
Piśmiennictwo:
Leca M, Bornet C, Montana M, Curti C, Vanelle P. Meningococcal vaccines: Current state and future outlook. Pathol Biol (Paris). 2015; 63(3): 144-51. doi: 10.1016/j.patbio.2015.04.003.
Lin EY, Adamson PC, Klausner JD. Epidemiology, Treatments, and Vaccine Development for Antimicrobial-Resistant Neisseria gonorrhoeae: Current Strategies and Future Directions. Drugs. 2021; 81(10): 1153-1169. doi: 10.1007/s40265-021-01530-0.
Read RC. Neisseria meningitidis and meningococcal disease: recent discoveries and innovations. Curr Opin Infect Dis. 2019; 32(6): 601-608. doi: 10.1097/QCO.0000000000000606.
