Chemia jest nauką, która części z nas kojarzy się źle. Powstają kanały i książki z poradami jak jeść „bez chemii”, jak bez niej żyć. A jednak znalazł się ktoś, kto uważał zupełnie inaczej. Był to fundator jednej z najsłynniejszych nagród świata, czyli Alfred Nobel. Zgromadził majątek głównie dzięki studiom w zakresie inżynierii chemicznej (wynalazł dynamit) i kontaktom z wieloma znanymi wówczas chemikami. Zarobione pieniądze przeznaczył na wspieranie nauki i wynalazczości.
Fundacja, której zadaniem było dobrze zarządzać majątkiem genialnego Szweda, powinna dzielić swoje roczne zyski na pięć równych części i przeznaczać je na nagrody pieniężne. W 1895 r. Alfred Nobel wyraźnie zaznaczył, że należy przyznać: „jedną część osobie, która dokona najważniejszego odkrycia lub ulepszenia w chemii”. Ceremonia wręczenia Nagrody Nobla odbywa się od roku 1901 w rocznicę śmierci jej fundatora, czyli 10 grudnia. Nazwiska laureatów w poszczególnych kategoriach są zaś ogłaszane w październiku.
Nagroda Nobla z chemii: nie obyło się bez kontrowersji
Nie wszystkie przyznane Nagrody Nobla były pozbawione kontrowersji. Czasami decyzje Komitetu Noblowskiego były kwestionowane przez środowisko naukowe, np.:
- Nagroda Nobla z chemii w 2020 roku: opracowanie narzędzia do edycji genomu CRISPR-Cas9, wzbudziło dyskusje na temat tego, czy wszystkie kluczowe osoby zaangażowane w to odkrycie zostały odpowiednio docenione.
- Nagrody związane z bronią jądrową: niektórzy laureaci Nagrody Nobla byli zaangażowani w badania nad bronią jądrową, co budziło kontrowersje ze względu na etyczne implikacje tych prac.
Nagroda Nobla z chemii przyznawana jest za różnorodne osiągnięcia, od odkrycia pierwiastków po opracowanie nowych materiałów i metod syntezy. Na początku nagradzano zwykle jedną osobę w danym roku, potem coraz częściej były to dwie lub trzy osoby. Nauka bowiem rozwija się w takim tempie, że wymaga świetnej pracy zespołowej. Opiera się na współpracy międzynarodowej, więc odkrycia często są efektem pracy badaczy z różnych krajów i instytucji.
Uczelnie, które są kuźniami noblistów
Przez ponad sto lat istnienia Nagrody Nobla, zarówno same dziedziny nauki, jak i struktury instytucji badawczych uległy znacznym zmianom. Wielu badaczy w trakcie swojej kariery zmieniało wiele uczelni i instytutów, co utrudnia przypisanie ich sukcesów wyłącznie jednej placówce. Mimo tych trudności, można wskazać kilka uniwersytetów i instytutów, które są często wymieniane w kontekście kształcenia noblistów z chemii.
- Uniwersytety w Stanach Zjednoczonych: Harvard, MIT, Stanford, Berkeley – to tylko niektóre z amerykańskich uczelni, które mogą pochwalić się dużą liczbą absolwentów nagrodzonych Noblem.
- Uniwersytety w Europie: Uniwersytet w Cambridge, Uniwersytet Oksfordzki, Uniwersytet w Getyndze, ETH Zurich – to renomowane europejskie uczelnie, które od wielu lat kształcą światowej klasy chemików.
- Oprócz uniwersytetów, istotną rolę odgrywają także specjalistyczne instytuty badawcze, takie jak Instytut Maxa Plancka w Niemczech czy Instytuty Badawcze Scripps w USA.
Nagroda Nobla z chemii: długa lista nagrodzonych
Laureatów Nagrody Nobla w dziedzinie chemii było aż 193, z których 63 osoby otrzymały wyróżnienie indywidualne. Dwukrotnie wyróżnionymi byli: Frederick Sanger, specjalista w dziedzinie biologii molekularnej (1958 i 1980 rok) i Barry Sharpless (2001 i 2022 rok).
Komitetowi noblowskiemu, który przyznaje nagrody, nie można zarzucić, że kieruje się wiekiem naukowców. Najmłodszy laureat Frédéric Joliot-Curie miał 35 lat, kiedy otrzymał to wyróżnienie. Najstarszym laureatem był: John B. Goodenough. Ten amerykański chemik otrzymał Nagrodę Nobla w 2019 roku. Miał wówczas 97 lat. Doceniono go za prace nad bateriami litowo-jonowymi. Jego długowieczność i aktywność naukowa są niezwykle imponujące.
Zerknijmy na mapę i zobaczmy kraje pochodzenia laureatów. Stany Zjednoczone zdecydowanie dominują w liczbie laureatów Nagrody Nobla w dziedzinie chemii. To właśnie tam swoje badania prowadziło najwięcej noblistów. Na liście laureatów często pojawiają się przedstawiciele takich państw jak:
- Wielka Brytania
- Niemcy
- Francja
- Japonia
- Szwajcaria
I choć liczba laureatów z poszczególnych krajów może się zmieniać wraz z kolejnymi edycjami nagrody, powyższe państwa regularnie znajdują się w czołówce.
Genialna rodzina Curie
Polecamy także podcast: Polacy, dzięki którym żyjemy dłużej i szczęśliwiej.
W historii Nagrody Nobla zdarzały się przypadki, gdy nagrodę otrzymywali członkowie jednej rodziny. Najbardziej znanym przykładem są Joliotowie-Curie, gdzie zarówno Irène, jak i jej mąż Frédéric, otrzymali Nagrodę Nobla za badania nad sztuczną promieniotwórczością. Maria Skłodowska-Curie, matka Irène, również zdobyła dwie Nagrody Nobla, z fizyki i chemii.
Choć przez wiele lat dominowali mężczyźni, kobiety również odcisnęły swoje piętno na dziedzinie chemii. Zestawienie badaczek, które zdobyły nagrodę Nobla z chemii otwiera oczywiście nasza rodaczka:
- Maria Skłodowska-Curie (1911): Odkryła dwa nowe pierwiastki: rad i polon, badając zjawisko promieniotwórczości. Jej prace zapoczątkowały erę badań nad radioaktywnością. Nazywana jest matką medycyny nuklearnej, czyli zastosowania promieniotwórczych izotopów pierwiastków w leczeniu, zwłaszcza w terapii nowotworów
- Irène Joliot-Curie (1935): Wraz z mężem Frédérikiem Joliotem-Curie odkryła sztuczną promieniotwórczość, czyli możliwość wywoływania promieniotwórczości w stabilnych izotopach.
- Dorothy Crowfoot Hodgkin (1964): Opracowała metodę rentgenograficznej analizy struktury białek, co umożliwiło zrozumienie, jak działają te fundamentalne cząsteczki dla życia.
- Ada Yonath (2009): Jej badania nad strukturą i funkcją rybosomów, czyli komórkowych fabryk białek, przyczyniły się do rozwoju nowych antybiotyków.
- Frances Arnold (2018): Opracowała metodę kierowanej ewolucji enzymów, co umożliwiło tworzenie nowych enzymów o pożądanych właściwościach, np. do produkcji biopaliw czy leków.
- Emmanuelle Charpentier (2020): Wraz z Jennifer Doudną opracowała technologię CRISPR-Cas9, która umożliwia precyzyjne edytowanie genomu, otwierając nowe możliwości w leczeniu chorób genetycznych.
- Jennifer Doudna (2020): Wspólnie z Emmanuelle Charpentier stworzyła technologię CRISPR-Cas9, która jest jednym z najważniejszych narzędzi w biologii molekularnej.
- Carolyn Bertozzi (2022): Opracowała „chemię kliknięć” i bioortogonalną chemię, które umożliwiają śledzenie procesów biologicznych w żywych komórkach bez zakłócania ich naturalnych funkcji.
Odkrycia na polu chemii rozwijają medycynę
Uczniowie często zadają pytanie – do czego mi się to przyda? Jaki jest sens uczenia się chemii?
Czy chemia rzeczywiście jest tak szkodliwa?
Osiągnięcia nagrodzone Nagrodą Nobla z chemii miały ogromny wpływ na rozwój medycyny. Wiele z nich zrewolucjonizowało nasze rozumienie procesów zachodzących w organizmie i umożliwiło opracowanie wielu terapii i leków. Np. wielu laureatów Nagrody Nobla z chemii dokonało przełomowych odkryć w dziedzinie biochemii, które przyczyniły się do lepszego zrozumienia takich procesów jak metabolizm, enzymologia czy sygnalizacja komórkowa. Te odkrycia są podstawą dla rozwoju nowej generacji leków przeciwnowotworowych, przeciwzapalnych i innych.
Nobliści o specyficznych poglądach
Nobliści, pomimo ogromnej wiedzy, są zwykłymi ludźmi. Czasem mają swoje dziwactwa, jak np. Linus Pauling. Jego najbardziej znanym i kontrowersyjnym poglądem było przekonanie o leczniczych właściwościach dużych dawek witaminy C. Uważał, że witamina ta może zapobiegać i leczyć wiele chorób, od przeziębienia po raka. Chociaż jego entuzjazm dla witaminy C był szeroko komentowany w mediach, późniejsze badania nie potwierdziły w pełni jego teorii. Niestety, mit ten pokutuje do dziś i nawet bywa wykorzystywany we współczesnych reklamach.
W minionym roku nagrodę Nobla z chemii otrzymali Moungi G. Bawendi, Louis E. Brus i Alexei I. Ekimov. Ich badania dotyczyły nanotechnologii, a konkretnie tzw. kropek kwantowych. Tegorocznych laureatkę lub laureata tej nagrody poznamy w środę, 9 października 2024 roku.
Joanna Wilmańska, autorka bloga i profilu edukacyjnego „OK Chemia”, współautorka materiałów do nauczania chemii dla szkół podstawowych:
- poradnika metodycznego dla nauczycieli kl. 7 wydawnictwa MAC Edukacja
- najnowszej serii „Chemia bez tajemnic” (podręczniki, zeszyty ćwiczeń, poradniki metodyczne) WSiP.
