Bakterie z rodzaju Salmonella spp. nie bez powodu cieszą się złą sławą. Stanowią one przyczynę częstych chorób zakaźnych, przebiegających zazwyczaj pod postacią ostrych zatruć pokarmowych. Ich rezerwuar stanowią zwierzęta, a także ludzie, u których kolonizują one przewód pokarmowy i opuszczają go z kałem. Najgroźniejsze pałeczki duru brzusznego (Salmonella typhi) namnażają się jedynie w organizmie człowieka. Wywołują bardzo ciężką chorobę zakaźną, jaką jest dur (tyfus) brzuszny. Podobnie, człowiek jest jedynym rezerwuarem i gospodarzem bakterii duru rzekomego (paraduru) – Salmonella paratyphi A, B i C. Z kolei liczne odmiany serologiczne pałeczek Salmonella enterica kolonizują przewód pokarmowy wielu gatunków zwierząt. Mogą być potencjalnie chorobotwórcze dla ludzi, u których wywołują zapalenie żołądka i jelit, znane pod nazwą salmonellozy.
Ponad 2500 odmian serologicznych pałeczek Salmonella spp.
Dotychczas odkryto ponad 2500 odmian serologicznych pałeczek Salmonella spp., którym tradycyjnie nadawano nazwy od miast, w których je zidentyfikowano. Wszystkie zakażenia bakteriami z rodzaju Salmonella spp. zaczynają się od ich spożycia z zanieczyszczonym pokarmem lub skażoną wodą. Do zakażenia potrzeba stosunkowo dużej liczby bakterii – od 1000 do 1 000 000. Dlatego zwiększona podatność na salmonellozy dotyczy osób o zmniejszonej kwasowości soku żołądkowego (niemowlęta, osoby przyjmujące leki zobojętniające), z zaburzeniami mikrobiomu jelit po antybiotykoterapii lub z uszkodzoną barierą jelitową w wyniku zapalnych chorób jelit czy zabiegów chirurgicznych w obrębie przewodu pokarmowego.
Salmonella typhi – kilka przypadkó rocznie w Polsce
Dur brzuszny jest ciężką, ogólnoustrojową chorobą bakteryjną, która objawia się długotrwałą, wysoką gorączką, powodującą często wraz zatruciem enterotoksyną bakteryjną splątanie (odurzenie) chorego. Początkowo występują zaparcia, a dopiero po 2-3 tygodniach masywna biegunka, współistniejąca z powiększeniem wątroby i śledziony, plamisto-grudkową wysypką na skórze klatki piersiowej lub nadbrzusza oraz złym stanem ogólnym chorego. Większość osób zakażonych pałeczkami Salmonella typhi wymaga leczenia szpitalnego. Obecnie na terenie Polski rokrocznie stwierdza się zaledwie kilka przypadków duru brzusznego (3 w 2022 roku, 6 w roku 2023) oraz paradurów (2 zachorowania w roku 2022, 4 w 2023 roku). Zdecydowanie bardziej narażone są osoby podróżujące na tereny endemicznego występowania choroby, a więc do krajów Azji Południowo-Wschodniej, Ameryki Płd. oraz Afryki Równikowej, które przed podróżą powinny pomyśleć o szczepieniu ochronnym przeciwko durowi brzusznemu, a na miejscu pamiętać o rygorystycznym przestrzeganiu higieny żywności i wody.
Salmonellozy i szczepy Salmonella spp.
Salmonellozy wywoływane przez odzwierzęce szczepy Salmonella spp. są z kolei bardzo częste. W 2022 roku w Polsce zakażenie odzwierzęcymi pałeczkami Salmonella wykryto u 6575 osób, u których najczęściej izolowano szczep Salmonella enteritidis. W roku 2023 roku zgłoszono oficjalnie w Polsce 10329 przypadków ostrych salmonelloz. Charakteryzują się one biegunką, nudnościami, rzadziej wymiotami. Objawom tym zazwyczaj towarzyszą bóle brzucha i niekiedy nieznaczna gorączka. U niemowląt, małych dzieci, osób z obniżoną odpornością lub w podeszłym wieku salmonellozy mogą mieć ostrzejszy przebieg. Choroby te są istotnym czynnikiem etiologicznym tzw. biegunek podróżnych. W klimacie umiarkowanym występują one najczęściej w miesiącach wiosenno-letnich, zaś w klimacie tropikalnym podczas pory deszczowej, wywołując wówczas epidemie zatruć pokarmowych. W odróżnieniu od duru brzusznego oraz paradurów, gdzie jedynym źródłem choroby jest człowiek, źródłem zakażenia niedurowymi pałeczkami Salmonella są liczne zwierzęta i produkty spożywcze pochodzenia zwierzęcego (jaja, drób, niedogotowane lub niedosmażone mięso mielone, nabiał) oraz świeże warzywa czy owoce zanieczyszczone odchodami zwierząt.
Salmonellozy pochodzące z żywności
W latach 80-90 ubiegłego wieku za najczęstszą przyczynę salmonelloz w Polsce uznawano kurze jaja. Kury zakażają się od innych ptaków lub w drodze kontaktu z gryzoniami i ich odchodami. Co ważne, skolonizowane kury nioski, cierpiące na zakażenie jajników i jajowodów przez Salmonella enteritidis, zakażają jaja jeszcze przed powstaniem skorupki. Nie jest więc skuteczną metodą zapobieganie salmonellozom mycie jaj czy ich dezynfekcja z zewnątrz. Zakażeniom za pośrednictwem jaj można zapobiec jedynie przez ich gotowanie aż do całkowitego ścięcia się żółtka oraz poprzez pasteryzację potraw z jaj. Ogniskom epidemicznym zachorowań odzwierzęcymi szczepami Salmonella spp. sprzyja centralizacja przetwórstwa spożywczego oraz koncentracja dystrybucji żywności.
Przyczynami epidemii salmonelloz w krajach europejskich były w ostatnich latach: mleko, odżywki dla niemowląt, produkty zawierające mleko w proszku oraz inne wysoko przetworzone produkty żywnościowe. Duże epidemie były też związane ze świeżą żywnością, taką jak mieszanki sałat oraz pomidory. Produkty te mogą zostać skażone odchodami w jednym miejscu, np. tylko u jednego lokalnego producenta, ale następnie są mieszane celem ujednolicenia jakości i dystrybuowane po całej sieci handlowej, co jest przyczyną masowych zatruć. Rzadkie przypadki salmonelloz – wywoływanych przez Salmonella bongori – są wynikiem kontaktu z gadami i płazami, np. wężami, żółwiami czy jaszczurkami hodowanymi jako zwierzęta domowe. Częściej powodują konieczność hospitalizacji i częściej występują u niemowląt niż infekcje pochodzące z innych źródeł.
Zakażenia pałeczkami Salmonella spp. – objawy i przebieg
Zakażenia pałeczkami Salmonella spp. najczęściej przebiegają jako ostre zapalenie żołądka i jelit, czyli ostra biegunka. Nie da się jej łatwo odróżnić na podstawie samych objawów od innych biegunek bakteryjnych. Po 6-48 godzinach od spożycia skażonego pokarmu lub wody pojawiają się nudności, wymioty i biegunka. Stolce biegunkowe są zwykle luźne, niezbyt obfite i najczęściej nie zawierają krwi. W niektórych przypadkach mogą występować obfite wodniste stolce z domieszką krwi albo krwawa biegunka, taka jak w przypadku czerwonki bakteryjnej. Rzadko salmonellozy powodują objawy przypominające zapalenie wyrostka robaczkowego lub nieswoiste zapalenie jelit. Ostre salmonellozy są zazwyczaj zakażeniami o samoograniczającym się przebiegu. Biegunka ustępuje w ciągu 3-7 dni, a gorączka normalizuje się ciągu 72 godzin. Posiewy stolca dają dodatnie wyniki przez 4-5 tygodni po przechorowaniu, a w rzadkich przypadkach (<1%) dochodzi do rozwoju przewlekłego nosicielstwa, które może utrzymywać się przez ponad rok. Przechorowanie ostrej salmonellozy może zwiększać ryzyko rozwoju dyspepsji czynnościowej oraz zespołu jelita drażliwego.
Przeczytaj też: Superbakterie w Poznaniu
Diagnostyka zakażeń pałeczkami z rodzaju Salmonella spp. u pacjentów objawowych opiera się na:
- zebraniu dokładnego wywiadu medycznego, który obejmuje przede wszystkim okoliczności wystąpienia objawów, np. spożycie pokarmów, w których mogły być obecne bakterie
- badaniu mikrobiologicznym kału w kierunku Salmonella spp., które pozwala na potwierdzenie obecności bakterii w próbkach pobranych od pacjenta (zwykle 3-5 próbek hodowanych na podłożach specjalnych)
- badaniu innych materiałów pobranych od chorego, np. krwi lub wymiocin, lub podejrzanego pokarmu.
Salmonella spp. – identyfikacja laboratoryjna
Identyfikacja laboratoryjna pałeczek z rodzaju Salmonella spp. musi być zakończona typowaniem serologicznym wyhodowanego szczepu według tzw. schematu White’a-Kauffmanna-Le Minora. Rzadziej do rozpoznania salmonellozy stosuje się badanie próbek kału metodą reakcji łańcuchowej polimerazy (PCR).
Zgodnie z Ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi zakażenia pałeczkami Salmonella spp. podlegają obowiązkowi zgłoszenia. Natomiast chorzy na dur brzuszny i dury rzekome podlegają obowiązkowej hospitalizacji. Obowiązek zgłoszenia zachorowania na salmonellozę należy do lekarza.
Aktualne zalecenia dotyczące leczenia zakażeń Salmonella spp. u większości pacjentów z nieskomplikowaną infekcją obejmują przede wszystkim nawadnianie. W leczeniu salmonelloz z reguły nie zaleca się stosowania antybiotyków, gdyż nie są one konieczne, natomiast mogą przedłużać okres nosicielstwa. Hospitalizacji i leczenia antybiotykami podawanymi dożylnie mogą wymagać niemowlęta, osoby w podeszłym wieku i osoby z obniżoną odpornością (np. biorcy przeszczepów, osoby zakażone HIV), którzy są szczególnie narażeni na odwodnienie i rozsiew zakażenia. Zgodnie z najnowszymi zaleceniami, leczenie bezobjawowych nosicieli nie jest wskazane. Ponadto, nie zaleca się powtarzania kontrolnych posiewów kału u długotrwałych nosicieli Salmonella spp.
Nie ma szczepionki, jest profilaktyka
Nie ma obecnie szczepionki przeciwko niedurowym szczepom Salmonella spp. Metody profilaktyki nieswoistej obejmują środki ostrożności, takie jak: higiena żywności, unikanie żywności i napojów o wysokim ryzyku zanieczyszczenia oraz częste mycie rąk, szczególnie po kontakcie ze zwierzętami lub ich odchodami oraz z osobami chorymi. W przypadku profilaktyki zakażeń Salmonella typhi możliwe jest przyjęcie szczepionki uodparniającej; odporność zyskuje się po podaniu jednej dawki na okres około 3 lat.
Piśmiennictwo:
Barton JA, Hill J, J Blohmke C i wsp. Host restriction, pathogenesis and chronic carriage of typhoidal Salmonella. FEMS Microbiol Rev. 2021; 45(5): fuab014. doi: 10.1093/femsre/fuab014.
Qamar FN, Hussain W, Qureshi S. Salmonellosis Including Enteric Fever. Pediatr Clin North Am. 2022; 69(1): 65-77. doi: 10.1016/j.pcl.2021.09.007.
Wain J, Hendriksen RS, Mikoleit ML i wsp. Typhoid fever. Lancet. 2015; 385(9973): 1136-45. doi: 10.1016/S0140-6736(13)62708-7.
